võro dili ne demek?

Võro dili, (Võro dili: võro kiil, Estonca: võru keel)¹ Fin-Ugor dillerinin Baltık-Fin koluna mensup bir dildir. Geçmişte Estoncanın Güney Estonca lehçelerinden biri olarak tanımlansa da günümüzde başlı başına bir dil olarak kabul görmektedir.² Dili konuşan halk, günümüzde Estonya'nın azınlık dilleri arasında yer alma girişimlerinde bulunmaktadır. Dilin 70,000 kadar konuşanı olup konuşanlara da Võro adı verilmektedir. Bu dili konuşanların büyük çoğunluğu, Güney Estonya'daki Võru bölgesindeki sekiz bucakta bulunmaktadır. Bu bucaklar, Karula, Harglõ, Urvastõ, Rõugõ, Kanepi, Põlva, Räpinä ve Vahtsõliina şeklindedir. Ancak bunun dışında başkent Tallinn ve Tartu gibi kentlerde de dilin konuşanlarına rastlamak mümkündür.

Tarih

Võro dili, eski Güney Estonca dillerinin soyundan gelmiş olup günümüz Estoncasından en az etkilenen ve en çok farklılaşan Estonca dilidir. Dilin tarihte ulaştığı en geniş konuşma sınırı, bugün Letonya'nın ve Rusya'nın da bazı bölgelerini kapsayan alanca geniş sayılabilecek bir bölgedir. Võro dilinin yanında günümüzde Güney Estonca lehçeleri arasında Mulgi, Tartu ve Seto lehçeleri yer almaktadır.

Güney Estonca dillerinde basılan bilinen en eski eser, 1686 yılında yayımlanan bir Yeni Ahit çevirisidir. Her ne kadar bu dilleri konuşanların sayısı 1880'lerden sonra azalmaya başlasa da, 1980'lerden sonra tekrar canlandırma girişimlerine sahne olmuştur.

Günümüzdeki durumu

Võro dili, günümüzde Estonya'nın bilinen bazı ünlü senaristleri, şairleri ve yazarları tarafından kimi çalışmalarda kullanılmaktadır. Bu sanatçılardan en bilinenleri Madis Kõiv, Kauksi Ülle, Jaan Kaplinski ve Ain Kaalep'tir. Yine sadece Võro dilinde bir gazete basılmakta olup ismi Uma Leht (Kendi Gazetemiz) şeklindedir. Bunun yanında ülkedeki yirmi altı devlet okulunda fazladan seçmeli çağdaş Võro dersleri verilmektedir.

2004 Eurovision Şarkı Yarışması'nda, Estonya'nın Neiokõsõ tarafından seslendirilen "Tii" adlı şarkı, Võro dilinde bir şarkıdır. Tüm bunlara rağmen dil, günümüzde özellikle Estonya hükümetinin yetersiz koruma girişimleri yüzünden yüksek derecede yok olma tehlikesi altındadır.³

Yazı sistemi

Võro, Estonca ve Fince gibi Latin alfabesi kullanmaktadır.


А	B	C	D	E	F	G	H	I	J	K
L	M	N	O	P	Q	R	S	Š	T	U
V	W	Õ	Ä	Ö	Ü	X	Y	Z	Ž	'

İçlerinde ä, ö, ü ve õ'nün de yer aldığı birçok harf Estoncadakiyle aynı sesi verir. Ancak q harfi gırtlak duraksaması /ʔ/ sesiyle okunur. Yine y harfi /ɨ/, Rusçadaki ы, Lehçedeki y ve Türkçedeki ı sesine çok yakındır.

Fonoloji

Ünlüler

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td></td> <td style="text-align: center;">İnce</td> <td style="text-align: center;">Kalın</td> </tr> <tr class="even"> <td></td> <td style="text-align: center;">Düz</td> <td style="text-align: center;">Yuvarlak</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Kapalı</td> <td style="text-align: center;"></td> <td style="text-align: center;"></td> </tr> <tr class="even"> <td>Orta</td> <td style="text-align: center;"></td> <td style="text-align: center;"></td> </tr> <tr class="odd"> <td>Açık</td> <td style="text-align: center;"></td> <td style="text-align: center;"></td> </tr> </tbody> </table>

Võro dilinde sesli harflere dayanan ve Fin-Ugor dillerinde ve diğer birçok Ural-Altay dilinde rastlanması çok sıradan olan ancak Fince ve Estonca'da bulunmayan bir ünlü uyumu kuralı vardır.

Ünsüzler

<table> <thead> <tr class="header"> <th></th> <th><a href="Çift_dudak_ünsüzleri" title="wikilink">Çift dudak</a></th> <th><a href="Diş-dudak_ünsüzleri" title="wikilink">Diş-dudak</a></th> <th><a href="Dişeti_ünsüzleri" title="wikilink">Dişeti</a></th> <th><a href="Sert_damak_ünsüzleri" title="wikilink">Sert damak</a></th> <th><a href="Yumuşak_damak_ünsüzleri" title="wikilink">Yumuşak damak</a></th> <th><a href="Gırtlak_ünsüzleri" title="wikilink">Gırtlak</a></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><a href="Patlamalı_ünsüz" title="wikilink">Patlamalı</a></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Patlamalı-sürtünmeli_ünsüz" title="wikilink">Patlamalı-sürtünmeli</a></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Burun_ünsüzü" title="wikilink">Burun</a></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Sürtünmeli_ünsüz" title="wikilink">Sürtünmeli</a></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td><a href="Daralmalı_ünsüz" title="wikilink">Daralmalı</a></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><a href="Çok_çarpmalı_ünsüz" title="wikilink">Çok çarpmalı</a></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Tüm Võro ünsüzleri ( ve harfleri hariç) damaksıllaşabilir. Yine q harfi (gırtlak duraksaması) Võro dilinde duyulması çok sık olan bir ünsüzdür.

Dil örneği

Aşağıdaki cümle İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin ilk maddesinin Võro dilindeki yazımıdır:

Kõik inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät ütstõõsõga vele muudu läbi käümä.

Aşağıdaki cümle ise aynı cümleni Estonca ile yazımıdır:

Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.

Võro ve Estonca arasındaki farklar

İki dil arasındaki en belirgin fark, ünlü uyumudur. İçinde Estoncanın da bulunduğu Kuzey Estonca lehçeleri ünlü uyumu barındırmazken, Võro dili bu uyumu barındırır. Aşağıda bunun bir örneği yer almaktadır:

Estonca	Võro	Anlam
küla	külä	köy
küsinud	küsünüq	soruldu
hõbedane	hõbõhõnõ	gümüşten

Võro dilindeki bazı morfolojik özellikler çok eskidir. Örnek olarak üçüncü tekil kişinin gösterimi verilebilir:

Estonca	Võro	Anlam
kirjutab	kirotas	yazar
annab	and	verir

Fin dilleri arasında bu tür çift eylem çekimi örnekleri sadece Güney Estonca lehçeleri ve Karelyacada görülür.

Võro dilinde eylemin sonuna eklenen olumsuz bir ilgeç bulunmaktadır. Estoncada olumsuz eylem ei hem geçmiş, hem de geniş zamanda kullanılırken, Võro dilinde tümü için farklı ekler mevcuttur.

Estonca	Võro	Anlam

sa ei anna	saq anna-aiq	Vermezsin
ma ei tule	maq tulõ-õiq	Gelmem
sa ei andnud	saq anna-as	Vermedin
ma ei tulnud	maq tulõ-õs	Gelmedim

Sözcük dağarcığındaki farklar, günlük olarak Estonca ve Võro arasında görülebilmektedir. Ancak sıradan bir Estonca bilgisi, Võro dilindeki bilindik konuşmaları anlamaya yetmektedir.

Estonca	Võro	Estonca (yazınsal)	Anlam

punane	verrev	verev	kırmızı
soe	lämmi	lämmi, lämbe	sıcak
jahe	oigõ	-	serin
õde	sõsar	sõsar- (birleşik sözcüklerde)	kızkardeş
uus	vahtsõnõ	vastne	yeni
koer	pini	peni	köpek
pöial	päss	-	başparmak
pesema	mõskma	mõskma	yıkamak
tänavu	timahavva	-	bu yıl
hunt	susi	susi	kurt
mäger	kähr	-	porsuk
laupäev	puulpäiv	-	Cumartesi
surema	kuulma	koolma	ölmek
sõstar	hõrak	-	kuşüzümü
kask	kõiv	kõiv	huş ağacı
nutma	ikma	itkema	ağlamak
märkama	rõbahtama	-	fark etmek

Notlar

Kaynakça

Ehala, Martin & Niglas, Katrin (2007): Empirical evaluation of a mathematical model of ethnolinguistic vitality: the case of Võro. Journal of Multilingual and Multicultural Development.
Eller, Kalle (1999): Võro-Seto language. Võro Instituut'. Võro.
Iva, Sulev; Pajusalu, Karl (2004): The Võro Language: Historical Development and Present Situation. In: Language Policy and Sociolinguistics I: "Regional Languages in the New Europe" International Scientific Conference; Rēzeknes Augstskola, Latvija; 20-23 May 2004. Rezekne: Rezekne Augstskolas Izdevnieceba, 2004, 58 - 63.
Iva, Sulev (2007): Võru kirjakeele sõnamuutmissüsteem (Inflectional Morphology in the Võro Literary Language). Dissertationes Philologiae Estonicae Universitatis Tartuensis 20, Tartu: Tartu Ülikooli Kirjastus (online: 1, English summary pp 144–146).
Jüvä, Sullõv (2002): Võro-eesti synaraamat (Võro-Estonian dictionary). Publications of Võro Institute 12. Tarto-Võro.
Keem, Hella (1997): Võru keel (Võro language). Võro Instituut ja Eesti teaduste akadeemia Emakeele selts. Tallinn.
Koreinik, Kadri (2007): The Võro language in education in Estonia. Regional dossiers series. Mercator. European Research Centre on Multilingualism and Language Learning (online: 2 ).
Koreinik, Kadri; Pajusalu, Karl (2007): Language naming practices and linguistic identity in South-Eastern Estonia. – Language and Identity in the Finno-Ugric World. Proceedings of the Fourth International Symposium at the University of Groningen, May 17–19, 2006. R. Blokland and C. Hasselblatt (eds). (Studia Fenno-Ugrica Groningana 4). Maastricht: Shaker.